بیان‌نیوز
بخش چهارم
سید محمد فیروزی (دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه یزد و عضو هیئت‌علمی دانشگاه بغلان، افغانستان، نویسندۀ مسئول)
2. 1. پیشینۀ تحقیق
در این پژوهش تلاش فراوان شد تا پیشینه داخلی مرتبط با موضوع پژوهش حاضر ارائه شود، اما هیچ پژوهش کمّی (پیمایشی) و کیفی مرتبط با این موضوع یافت نشد؛ بنابراین برای دانستن نتایج پژوهش‌های دیگران مرتبط با این موضوع، به پژوهش‌های خارجی بسنده می‌شود. امید است این پژوهش سنگ‌بنا و بستری برای انجام پژوهش‌های جامع‌تر دیگر شود.
غفاری و اسماعیل¬پور (۱۳۹۶) در پژوهشی ميداني به بررسي عوامل مؤثر در دسترسي آسان به مواد مخدر در جامعه (ایران) پرداختند. طبق یافته‌ها، عوامل بيولوژيك، ويژگي¬هاي فردي، عوامل خانوادگي، گروه¬هاي دوستي، كنجكاوي، قيمت ارزان و سادگي تهيه مواد مخدر، مهم‌ترين عوامل مهم در بروز اعتياد و مصرف مواد هستند. همچنين با توجه به اجتماعي شدن رويكرد مبارزه با مواد مخدر، خانواده از ابتدا تا پايان مصرف مواد مهم‌ترين نقش را دارد و علاوه‌بر پيشگيري از مصرف، بهترين راه¬حل براي ترك و مقابله با اعتياد و مصرف مواد است. جهان‌شاهلو، محمدخانی، امیری، فخاری و حسینی (۱۳۹۵) مطالعه¬ای به‌صورت توصیفی و همبستگی با مشارکت ۴۳۱ نفر از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی (ایران) انجام دادند. داده¬ها با استفاده از پرسشنامه عوامل خطرساز و محافظتکننده مصرف مواد و مقیاس خطرپذیری جوانان جمع¬آوری شد. یافته¬ها و نتایج تحلیل رگرسیون چندمتغیری نشان داد که مصرف مواد توسط دوستان و دسترس‌پذیری ادراک‌شده بعد از عوامل فردی (نگرش به مواد، هیجان‌خواهی و تکانشگری)، بهترین پیش¬بین¬های گرایش به مصرف مواد در دانشجویان هستند. طبق نتایج پیشین نیز بین دسترسی واقعی یا ادراک‌شده به مواد مخدر با مصرف مواد توسط نوجوانان ارتباط معناداري مشاهده شده است. درواقع، میزان گرایش جوانان به رفتارهاي پرخطر نظیر مصرف مواد مخدر و الكل در محله¬هاي نابسامانی که دسترسی آسانی به این مواد وجود دارد، بسیار بیشتر است. در پژوهشی رضایی و صنوبری (۱۳۹۲) نگرش دانشجويان به مواد مخدر و تعيين نقش بازدارنده منع قانوني، ممانعت خانواده، نبود دسترسي به مواد و اعتماد به خود بررسی شد. در اين پژوهش از روش زمينه‌يابي مقطعي استفاده شد و به‌منظور دستیابی به هدف پژوهش، مقياس علاقه به مصرف مواد مخدر در بين ۴۰۰ نفر از دانشجويان شهر دزفول كه به روش نمونه‌گيري خوشه‌اي تصادفي انتخاب شده بودند، اجرا شد .طبق نتايج، ۱۲/۵ درصد برای یک بار هم که شده است، دوست دارند مواد مصرف کنند. همچنين نتايج نشان داد كه اگر منع قانوني نباشد، ۹/3 درصد و اگر ممانعت خانواده نباشد، ۶.۵ درصد از دانشجویان احتمالاً مواد مخدر مصرف خواهند كرد. علاوه بر آن، در صورتي كه مواد مخدر در دسترس باشد، ۹/۳ درصد از دانشجويان احتمالاً مصرف خواهند كرد و ۳ درصد بیان کردند كه براي يك بار هم كه شده است، آن را امتحان خواهند كرد. مي‌توان براي پيشگيري از مصرف، نقش عوامل قانوني، خانوادگي و ممانعت از دسترسي را تقويت كرد و با روش‌هاي بهبود و ارتقای اعتماد به نفس از مصرف مواد مخدر جلوگيري كرد. فرزین‌فر (۱۳۹۲) در تحقیقی با عنوان «اعتیاد و علل و پیامدهای آن» به بررسی نرخ بیکاری و زمینه¬های اعتیاد در شهرستان خلخال (ایران) پرداخت. برخی از نتایج پژوهش عبارت است از: ۱- سن شروع مصرف مواد مخدر، براساس نظر ۷۸ درصد از مسئولان بین ۱۶ تا ۲۵ سالگی یعنی نوجوانی و جوانی است؛ ۲- دربارۀ شایع‌ترین شغل مصرف کنندگان مواد مخدر، ۸۵ درصد از مردم و ۹۲ درصد از مسئولان معتقدند که مصرف¬کنندگان مواد مخدر بیشتر بیکار هستند؛ ۳- مهم‌ترین علت مصرف مواد مخدر، طبق اظهار نظر ۸۴ درصد از مردم و ۸۹ درصد از مسئولان، فراوانی و در دسترس بودن مواد در اولویت اول است و سپس بی‌توجهی و کنترل‌نکردن والدین است. مولوی (۱۳۸۳) پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل مؤثر در گرایش جوانان به مصرف مواد مخدر» روی ۹۰ نفر (۴۵ معتاد و ۴۵ غیرمعتاد) در محیط زندان اردبیل (ایران) انجام داد. نتایج پژوهش نشان داد که متغیرهای افسردگی با ضریب ۴/۴۴، طلاق والدین با ضریب ۳/۲۳ معاشرت با افراد ناباب ۲/۵۸، سیگار کشیدن با ۲/۱۷ و شکست تحصیلی با ۱/۵۷، بیشترین تأثیر را بر گرایش جوانان به مصرف مواد مخدر دارند. احتمالاً می‌توان با آموزش مهارت‌های زندگی، گسترش مشاوره خانواده، ایجاد مراکز و کلاس‌های آموزش هنری، فرهنگی و فنی و حرفه¬ای از گسترش آن جلوگیری کرد.
لیان تام و چوفو (۲۰۱۲) پژوهشی با عنوان «عوامل تأثیرگذار بر سوءمصرف مواد مخدر و دسترسی به مواد مخدر« (در آمریکا) انجام دادند. نتایج نشان داد که نگرش به مصرف مواد مخدر، روش‌های توزیع و دستیابی به مواد مخدر بر سوءمصرف مواد مخدر تأثیرگذار است و دسترسی به مواد مخدر نتیجه¬ فناوری‌های پیشرفته است. طبق یافته¬های این پژوهش، دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد باید مداخلات و اقدامات پیشگیرانه مؤثر را انجام دهند. گلانتر و هارتل (۲۰۰۲) به این نتیجه رسیدند که کودکان از طریق مصرف الکل توسط همسالان و نگرش¬های آنان به مصرف مواد، تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند. نوجوانانی‌که دوستانشان به الکل و سایر مواد دسترسی دارند، به‌طور فزاینده‌ای درمعرض خطر هستند و احتمال زیادی برای تبدیل آن‌ها به مصرف‌کننده مواد وجود دارد. بزرگسالان اغلب از طریق همسالانشان به این صورت تأثیرپذیرند که ماده خاصی را انتخاب می‌کنند (علی‌وردی‌نیا، ۱۳۸۷). نتیجه پژوهش‌های سالانه انستیتیوی ملی اعتیاد به مواد مخدر کشور آمریکا درباره مصرف مواد مخدر و نوشیدن مشروبات الکلی توسط جوانان نشان می‌دهد که 60 درصد از دانش‌آموزان مقطع دبیرستان گفته‌اند که الکل مصرف کرده‌اند و 46 درصد نیز ماری‌جوانا دود کرده‌اند. آن‌ها همچنین آل‌اس‌دی، محرک‌ها، اکستازی، کوکايین و هریین مصرف کرده‌اند. این نهاد پیشنهاد می‌کند که حتی در صورت اطمینان 99 درصد از مصرف‌نکردن مواد توسط فرزندانتان باز هم امکان مصرف مواد توسط آن‌ها وجود دارد.
نتایج کلی پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که گرایش به مواد مخدر با عوامل و زمینه‌های مختلف ارتباط دارد. عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مواد مخدر نیز متنوع و چندمتغیره است؛ به‌طوری‌که تربیت خانوادگی، خشونت در خانواده، اعتیاد یکی از اعضای خانواده، دوستان ناباب، سرخوردگی‌ها و شکست‌ها در زندگی، دسترسی آسان، بیکاری و فقر، نظارت ضعیف، ناهنجاری‌های اجتماعی و مدیریت‌نشدن اوقات‌فراغت از مهم‌ترین عوامل اجتماعی بر گرایش به مواد مخدر است. در این پژوهش علاوه‌بر محک زدن متغیرهای تأثیرگذار بر گرایش به مواد مخدر در پژوهش‌های انجام‌شده، تلاش شده است با توجه به شرایط خاص جامعه افغانستان، تأثیرات ناامنی، ناامیدی، نبود دسترسی به امکانات اوقات‌فراغت و عادی شدن توزیع و مصرف را بر گرایش به مواد مخدر نیز بررسی شود.
